Zemheri ve Hamsin Ne Demek? Bilimin Soğuk Yüzüne Yakından Bakış
Kış mevsiminin ortasında, sobanın başında ya da sıcak bir kahveyle pencereden dışarı bakarken sıkça duyarız bu kelimeleri: zemheri ve hamsin. Eski Anadolu kültüründe köklü bir yere sahip olan bu iki kavram, sadece mevsimsel ifadeler değildir; aslında doğanın ritmini, iklimin döngüsünü ve insanın çevresiyle kurduğu kadim ilişkiyi anlatır. Peki, zemheri ve hamsin tam olarak neyi ifade ediyor? Bilim bu terimlere nasıl bir ışık tutuyor?
Zemheri: Kışın En Soğuk Kalbi
Kelimenin Kökeni ve Anlamı
“Zemheri”, Arapça zemherir kelimesinden gelir; anlamı “çok soğuk, dondurucu kış” demektir. Halk arasında “kışın kırk günü” olarak da bilinir. Anadolu’da bu dönem genellikle 22 Aralık – 31 Ocak tarihleri arasına denk gelir. Bu zaman dilimi, Güneş’in kuzey yarımkürede en düşük açıyla geldiği, dolayısıyla yüzeye ulaşan enerji miktarının en az olduğu dönemdir.
Bilimsel Açıdan Zemheri
Meteorolojik verilere göre, bu dönem Dünya’nın eksen eğikliğinin etkisiyle gün ışığının en kısa, gecelerin ise en uzun olduğu zaman dilimini temsil eder. Bu nedenle atmosferin ısınması da gecikir. Yani 21 Aralık’ta günler uzamaya başlasa bile, hava sıcaklığı bir süre daha düşmeye devam eder. Bu duruma termal gecikme denir. Zemheri’nin dondurucu havası, işte bu fiziksel gecikmenin doğal sonucudur.
Ayrıca, yapılan iklim araştırmaları (örneğin Meteoroloji Genel Müdürlüğü’nün 1980–2020 sıcaklık ortalamaları) Türkiye’de Ocak ayının çoğu bölgede en düşük sıcaklıkların gözlemlendiği dönem olduğunu göstermektedir. Bu, halkın yüzyıllar öncesinden gözlemle oluşturduğu “zemheri” kavramının, aslında bilimsel olarak da doğru bir tanımlama olduğunu ortaya koyar.
Hamsin: Soğuktan Sıcağa Geçişin Rüzgârı
Kavramın Kökeni ve Zamanı
“Hamsin” kelimesi Arapça hamsin (elli) sözcüğünden gelir. Çünkü bu dönem yaklaşık elli gün sürer. Genellikle 31 Ocak – 21 Mart tarihleri arasına denk gelir. Zemheri’nin ardından gelen bu süreç, doğanın uyanmaya başladığı ama hâlâ kış etkilerinin hissedildiği bir ara dönemdir.
Atmosferde Neler Olur?
Bilimsel açıdan hamsin, atmosferdeki basınç farklarının ve rüzgâr hareketlerinin arttığı bir geçiş dönemidir. Bu dönemde, Afrika üzerinden gelen sıcak ve kuru hava kütleleri ile kuzeyden gelen soğuk hava kütleleri sık sık karşılaşır. Bu etkileşim, hem fırtınaların artmasına hem de hava sıcaklıklarında ani değişimlerin yaşanmasına neden olur.
Özellikle Orta Doğu ve Kuzey Afrika’da “Hamsin Rüzgârları” adı verilen tozlu sıcak rüzgârlar, bu dönemin tipik özelliklerindendir. Türkiye’de ise bu rüzgârların etkisi daha hafif hissedilir, ancak bahara geçişte görülen ani ısınmaların ardında çoğu zaman bu hava hareketleri vardır.
İklim Değişikliği Zemheri ve Hamsin’i Nasıl Etkiliyor?
Son yıllarda iklim bilimciler, Türkiye’nin kış döngülerinde önemli kaymalar yaşandığını vurguluyor. Zemheri döneminde artık eskisi kadar uzun süren kar örtüsü görülmüyor; hamsin ise daha erken sıcak hava dalgalarıyla başlıyor. Bu, küresel ısınmanın mevsimsel döngüler üzerindeki doğrudan etkilerinden biridir. Uydu verileri, son 50 yılda Türkiye’de kış mevsiminin ortalama 1,5°C ısındığını göstermektedir.
Bu durum, sadece doğayı değil, tarımı, su kaynaklarını ve insan sağlığını da etkiliyor. Eskiden “Zemheri karı berekettir” denirken, bugün aynı kar örtüsünün azalması, su rezervlerinde azalma anlamına geliyor.
Doğanın Döngüsüne Bilimle ve Merakla Bakmak
Zemheri’nin keskin soğuğu da, hamsin’in değişken havası da aslında doğanın hassas dengesinin parçalarıdır. Bilim, bu döngülerin ardındaki fiziksel süreçleri açıklasa da, halk kültürünün bu süreçleri gözlemleyip adlandırma biçimi, insanın doğayla kurduğu derin bağın bir göstergesidir.
Peki siz ne düşünüyorsunuz?
Günümüzde değişen iklimle birlikte, zemheri ve hamsin hâlâ aynı şekilde hissediliyor mu? Yoksa modern şehir yaşamı, bu doğa döngülerini hissetmemizi mi engelliyor?
Yorumlarda düşüncelerinizi paylaşın — belki birlikte hem bilimi hem doğayı biraz daha yakından anlamaya yaklaşırız.